του Μωυσή Ταραμπουλούς*
Οικογένεια. Family. Famille. Familie. Famiglia. Familia. Μισπαχά. Η οικογένεια. Η γλώσσα μπορεί να αλλάζει, η έννοια να μεταφράζεται, στη βάση της όμως παραμένει η ίδια. Η οικογένεια, μια έννοια διαχρονική συνάμα με δυναμική. Πολλαπλώς εννοιολογημένη και παγκοσμίως διαδεδομένη. Άραγε πόσο δεδομένη, ήταν, είναι και θα είναι;
Ο Αριστοτέλης ερμηνεύει την οικογένεια «ως την ένωση που καθιερώθηκε από τη φύση για την εξυπηρέτηση των καθημερινών αναγκών του ανθρώπου». Ο όρος «καθημερινές ανάγκες» μας παραπέμπει αρχικά στις βασικές ανάγκες επιβίωσης, ανάμεσα τους η στέγη, η τροφή, το νερό, απαραίτητα για όλα τα μέλη του ζωικού βασιλείου. Εστιάζοντας στο ανθρώπινο είδος, από τη στιγμή της γέννησής μας είμαστε μοιραία εξαρτημένοι για την κάλυψη των βιοτικών μας αναγκών και τη βοήθεια στην εξερεύνηση του κόσμου. Η κατάσταση αυτή, ως επί το πλείστων δεν υφίσταται μόνο στην βρεφική ηλικία αλλά διαπερνά σταδιακά ίσως σε μικρότερο βαθμό τα μετέπειτα στάδια της ζωής μας, τουλάχιστον μέχρι την ενηλικίωση. Οι καθημερινές ανάγκες που καλείται να εξυπηρετήσει η οικογένεια δεν περιορίζονται όμως σε αυτές που ικανοποιούν το «ζην». Εμπερικλείονται και όλες όσες εξασφαλίζουν επί ίσοις όροις το «ευ ζήν», για γυναίκες και άνδρες, για γονείς και παιδιά, για όλους εμάς μικρούς και μεγάλους.
Το «ευ ζήν». Μια φράση που συμπυκνώνει μεταξύ άλλων την ικανοποίηση σημαντικών ψυχολογικών αναγκών, της αμφίδρομης επικοινωνίας, της αμοιβαιότητας και της συναισθηματικής εγγύτητας, της αποδοχής και της αυτοπραγμάτωσης. Μια παντοτινή απώτατη πρόκληση. Ένα -αυτονόητο- διακύβευμα το οποίο ταξιδεύει στους αιώνες και συνδέεται με όλες τις εκφάνσεις της ζωής του ατόμου.
Ποια είναι, όμως η ξεχωριστή συμβολή της οικογένειας στην καλλιέργεια του «ευ ζήν»; Η απάντηση είναι απλή. Προσφέρει τα πρώτα ουσιαστικά βιώματα και ερεθίσματα τόσο ασυνείδητα όσο και ενσυνείδητα. Όλα όσα δίνουν την ώθηση για την αναζήτηση και κατ΄έπέκταση τη δημιουργία αντίστοιχων σημείων αναφοράς, στέρεων βάσεων που παγιώνουν την ευζωία.
Επιτρέψτε μου όμως, συνεχίζοντας να διαφωνήσω εν μέρει με το Σταγειρίτη φιλόσοφο ως προς το σκέλος ότι «η οικογένεια είναι η ένωση που καθιερώθηκε από τη φύση». Μιλώντας με βιολογικούς όρους, κανείς δεν αρνείται ούτε τη φυσική αναγκαιότητά της η οποία διέπει την επιβίωση των ζωντανών οργανισμών ούτε τους δεσμούς αίματος που συνδέουν συνήθως τα μέλη μιας οικογένειας. Η οικογένεια, όμως, είναι ένα σύστημα σχέσεων πολύ δυνατότερο, πολύ συνθετότερο και πολύ βαθύτερο που δεν υπολογίζεται ούτε αξιολογείται στον άβακα του γενετικού υλικού. Διαφέρει αισθητά από μια τυπική συγκατοίκηση στον ίδιο χώρο. Διαφέρει αισθητά από ένα επιφανειακό πλαίσιο δέσμευσης και αλληλεξάρτησης. Γι’ αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι άνθρωποι γεννιόμαστε σε μια «εν δυνάμει» οικογένεια. Καλλιεργούμε, δηλαδή, σταδιακά, αφιερώνοντας χρόνο τις σχέσεις σε συντροφικό, γονεικό και αδελφικό επίπεδο. Μέσω της αμφίδρομης επικοινωνίας, συν διαμορφώνουμε κώδικες, μοιραζόμαστε σκέψεις και συναισθήματα. Δημιουργούμε και ισχυροποιούμε έτσι τους δεσμούς μας και γινόμαστε -όχι συμβατικά – αλλά ουσιαστικά οικογένεια.
Πρόκειται για ένα σκεπτικό το οποίο ακολουθεί, κατά βάση τη φιλοσοφία του «κονστρουκτιβισμού». Η έννοια της οικογένειας, δηλαδή, δεν αποτελεί μια συνθήκη απόλυτη και αντικειμενική, μια κατάσταση ολοκληρωτικά δοσμένη. Αντίθετα, οι άνθρωποι ως ενεργά υποκείμενα την «κατασκευάζουμε» μέσα από μια διαδικασία συνεχούς αλληλεπίδρασης, νοηματοδότησης και επανεξέτασης του κόσμου. Μια διαδικασία που ξεκινάει για τον καθένα τη στιγμή του τοκετού, αναδεικνύεται στις πρώτες κρίσιμες φάσεις ανάπτυξης, συνεχίζεται όμως δια βίου με διαφορές από άτομο σε άτομο, από κοινωνία σε κοινωνία, από εποχή σε εποχή.
Δε θα σταθώ περαιτέρω στις πολλαπλές μορφές της οικογένειας, στα παραδοσιακά οικογενειακά μοντέλα και στις πολιτισμικές διαφορές τους ανά τον κόσμο. Θα αρκεστώ μόνο ότι η οικογένεια διακρίνεται από μια «δυναμική» έτσι όπως ιχνηλατείται στο πέρασμα των χρόνων. Παρά ταύτα, είναι καίριο να διευκρινίσουμε, κυρίες και κύριοι, αυτή τη «δυναμική» της οικογενείας. Τι σημαίνει «δυναμική»; Συνιστά το γεγονός ότι η οικογένεια μπορεί να προσαρμόζεται και να μεταβάλλεται σε κάθε κοινωνία, παρά τις υφιστάμενες προκλήσεις. Αυτό που πρέπει να μας προβληματίζει, εντούτοις, έγκειται στο αν οι σύγχρονες παθογένειες που αντιμετωπίζει την οδηγούν εν τέλει όχι απλώς να αλλάζει αλλά επί της ουσίας να παρακμάζει.
Πού βρισκόμαστε όταν όλο και περισσότερα ζευγάρια στην Ευρώπη και στον κόσμο δηλώνουν αποξενωμένα, όταν οι σχέσεις γονέων και παιδιών χαρακτηρίζονται επιδερμικές, όταν οι συζητήσεις τους περιορίζονται σε τυπικά ζητήματα καθημερινότητας; Που βρισκόμαστε όταν ακούγεται στην κοινή γνώμη, μεταξύ σοβαρού και αστείου, ότι χάρη στην κοινωνική αποστασιοποίηση περάσαμε επιτέλους ποιοτικό χρόνο με την οικογένειά μας; Πού βρισκόμαστε, όταν η αδιαφορία, ο κορεσμός και η ψυχρότητα δημιουργούν συνθήκες καταπίεσης -σωματικής και ψυχικής- ελλείψει σεβασμού και κάθε ηθικής. Που βρισκόμαστε, αντιμέτωποι με την έξαρση της ενδοοικογενειακής βίας, μαθαίνοντας για διαδοχικές περιπτώσεις έμφυλης βίας και γυναικοκτονιών ή ακόμα και για τα ανείπωτα περιστατικά παιδικής κακοποίησης;
Σίγουρα βρισκόμαστε εν μέσω μιας οικογενειακής κρίσης. Οι κίνδυνοι που άλλοτε ελλόχευαν σποραδικά, αναδεικνύονται πλέον έντονα και απειλητικά. Θυμίζουν, πράγματι, μια σύγχρονη οδύσσεια. Ο προορισμός φαντάζει μακρινός και ζητείται ανθρώπινος (επανά)προσανατολισμός. Όχι τόσο κατασταλτικά, κυρίως προληπτικά σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο, μέσω της παιδείας στο ευρύτερο πλαίσιο που ενυπάρχει και ο ρόλος της (κάθε) θρησκείας.
Θρησκεία. Religion. Religion. Religion. Religione. Religión. Ντάτ. Η γλώσσα μπορεί να αλλάζει. Το θρησκευτικό πρόσημο να διαφοροποιείται. Η έννοια να μεταφράζεται. Στη βάση της, όμως παραμένει η ίδια. Ομοίως με την οικογένεια. Πρώτο βασικό σημείο σύγκλισης.
Όλες οι θρησκείες, όλα τα δόγματα βρίθουν από βιβλία, κείμενα, διδάγματα, αλληγορίες που προβάλλουν την ιδιαίτερη σημασία της οικογένειας. Επικεντρώνονται στην έννοια της οικογένειας, στο δέσιμο του παιδιού με τους γονείς και εν συνεχεία με τον ευρύτερο οικογενειακό – φιλικό κύκλο. Πότε και Πού; Όχι μόνο στις γραφές και στον προφορικό νόμο. Σε κάθε θρησκευτική εκδήλωση σε όλες τις ευχάριστες και δυσάρεστες στιγμές της ζωής. Δεύτερο βασικό σημείο σύγκλισης.
Ως εκ τούτου, βλέποντας υπό το πρίσμα της θρησκείας την οικογένεια σε κρίση, το καθήκον της δράσης γίνεται το «όχημα» αναχαίτισης της καθοδικής της πορείας. Πώς;
Ξεκινώντας από την έννοια της «πίστης», ο άνθρωπος ήδη από την αρχαιότητα αισθητοποίησε τη μεταφυσική του αγωνία σε θρησκευτικά σύμβολα και έτσι εκδηλώνεται εντονότερα και η έλλογη ιδιότητά του. Ανεξάρτητα, λοιπόν με το θρησκευτικό πρόσημο, η πίστη φέρει την ελπίδα, την προσδοκία, δηλώνει μια ανεξήγητη εξωτερική, ίσως εκ θεμέλιών εσωτερική πνευματική δύναμη. Μέσα από την προσευχή, αντλούμε γαλήνη, στήριξη, συγχώρεση, ευγνωμοσύνη καθώς και την αίσθηση της ενότητας στα εύκολα και στα δύσκολα, στις χαρές, στις λύπες, σε όλες εκείνες τις στιγμές που αναφωνούμε φωναχτά ή σιωπηλά «Αχ θεέ μου!». Ωστόσο, ο καθένας την ερμηνεύει, την εξηγεί, την αναλύει διαφορετικά. Η πίστη δύναται να αποκτήσει και μια δεύτερη διάσταση. Πρόκειται για την πίστη στον εαυτό μας και μέσω αυτού την πίστη στους γύρω μας, στους επίγειους συνοδοιπόρους μας, στις αξίες και τα ιδανικά, την ηθική και τη δικαιοσύνη. Όλα αυτά που γαλουχούνται, πρεσβεύονται και βιώνονται και μέσα στην οικογένεια.
Μέσα από τις θρησκευτικές παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα, μπορούμε βιωματικά να ενδυναμώσουμε τους οικογενειακούς μας δεσμούς, να συν-προσευχόμαστε, να μοιραζόμαστε στιγμές που έχουμε όλοι ανάγκη. Δεν έχει σημασία αν στολίζουμε το χριστουγεννιάτικο δέντρο ή ανάβουμε τα κεριά του χανουκά. Το ζητούμενο είναι να ανταλλάσσουμε με την ίδια ζέση «δώρα» αγάπης, ζεστές ευχές ειρήνης, να χορεύουμε και να τραγουδάμε σε ρυθμούς αρμονίας. Η διαιώνιση των παραδόσεων, λοιπόν, όχι μόνο δημιουργεί αφορμές για να έρθουμε πιο κοντά με την οικογένειά μας – στενή και ευρύτερη-. Ταυτόχρονα, μας θυμίζει την ιστορία μας και έτσι μας ενώνει με τις βαθιές ρίζες μας. Κρατάει ζωντανό ένα κόμματι της ταυτότητάς μας, της θρησκευτικής και κατ΄επέκταση της οικογενειακής.
Ανατρέχοντας στη μηχανή του χρόνου, η θρησκεία και η οικογένεια επιστρατεύονται συχνά προκειμένου να «ενώσουν» τον κόσμο για σκοπούς θεάρεστους, δίχως να εκλείπουν και απόπειρες προπαγανδιστικού «προσηλυτισμού» για την εξυπηρέτηση ανίερων σκοπιμοτήτων. Παρόλα αυτά, η αποστολή πρέπει να παραμένει αταλάντευτη ως προς την ενίσχυση των οικογενειακών δεσμών ακόμα και αν «αυτό που είχε συντελέσει ανά τους αιώνες στην επιβίωση του λαού– η στερεότητα του οικογενειακού δεσμού έγινε εργαλείο στα χέρια του εξολοθρευτή την περίοδο του Ολοκαυτώματος», όπως διατυπώνει ο Ellie Wizel.
Η παγίωση της οικογένειας, μιας έννοιας διαχρονικά πανανθρώπινης μέσα από την κάθε θρησκεία γίνεται αποτελεσματικότερη όταν οι θρησκείες δεν αντιμάχονται, δεν αλληλοκατηγορούνται, δεν αλληλουπονομεύονται. Μόνο όταν συνεργάζονται γόνιμα αποφεύγοντας την όποια πόλωση, το φανατισμό και τις ακρότητες προάγοντας τον αλληλοσεβασμό και την αλληλοκατανόηση. Όταν ακολουθούν δηλαδή το φωτεινό, συμπεριληπτικό και ανοιχτό δρόμο της σύμπνοιας, της ομόνοιας και της ενότητας, το δρόμο της διαθρησκευτικότητας.
Τι σημαίνει με απλά λόγια, διαθρησκευτικότητα; Η αρμονική συνύπαρξη και η αγαστή συνεργασία μεταξύ διαφορετικών θρησκευτικών ομάδων ή αλλιώς διαφορετικών ενωμένων οικογενειών. Αυτός άλλωστε είναι και ο απώτερος στόχος.
Συνεπώς, μαθαίνουμε, πρώτα, να δημιουργούμε ένα κλίμα αγάπης, στοργής, ειλικρίνειας, αμοιβαιότητας και εμπιστοσύνης στο πλαίσιο της πυρηνικής οικογένειας. Σε ένα δεύτερο στάδιο, επιζητούμε να «κατασκευάζουμε», να ενώνουμε, να αποδεχόμαστε και να γινόμαστε μέρος ευρύτερων οικογενειών. Να χτίζουμε στενές σχέσεις, να δημιουργούμε την οικογένεια των φίλων, την οικογένεια του σχολείου, την οικογένεια του πανεπιστημίου, την οικογένεια της εργασίας κοκ φτάνοντας σταδιακά στην πολυμελή και πολυεπίπεδη οικογένεια της κοινωνίας. Γιατί αν βλέπουμε το κόσμο ως μια συνεχή αλυσίδα πολλών και διαφορετικών οικογενειακών κρίκων τότε νιώθουμε ότι βρισκόμαστε σε ένα πλέγμα ασφάλειας. Αυτό που μας συνδέει; Το βαθύ και ουσιαστικό αίσθημα του «ανήκειν».
Στο σταυροδρόμι, εκεί που οι δρόμοι κάθε θρησκείας συναντώνται, «στέκει η Ιθάκη» μονολόγησε η οικογένεια. «Η Ιθάκη (που) σου έδωσε το όμορφο ταξίδι», συμπλήρωσε ο Καβάφης.
*Ο Μωυσής Ταραμπουλούς είναι φοιτητής Ψυχολογίας
πηγή: ΑΛΕΦ | τεύχος 85
ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΙΣΡΑΗΛΙΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΑΘΗΝΩΝ